Μυθικό οδοιπορικό στους θεούς, ημίθεους και τις Νύμφες του...
Γράφει ο Δημήτρης Αποστόλου - « Ελύμνιος »
Μια φορά κι΄έναν καιρό... εκείνα τα αιθέρια - μακρόσυρτα χρόνια της ανθρώπινης ροδαυγής... χρόνια που τότε κυλούσαν με παγωμένο ρυθμό,.. χρόνια ανείπωτα, θεών αθανάτων, ημίθεων « αβατάρ » κι΄ ανθρώπων « αλαφροϊσκιωτων » με καθαρό οξυγόνο και λαγαρό το μυαλό...χρόνια που συναντάμε σε μύθους ξεχασμένους - παμπάλαιους...ή ακούσαμε μπροστά απ΄το τζάκι, μισοκοιμισμένοι στην ποδιά της σταχτωμένης γιαγιάς και της απέθαντης μάνας... μια φορά κι΄έναν καιρό λέει... γεννήθηκε κάτω στα αγιοβούνια της Αρκαδίας ένας θεός...τί θεός!.. θεός τσοπανίσκος - Πανίσκος...θεός ασχημούλης και κερασφόρος...αιγιπόδης, ποιμενικός και ουραίος... Στο κάτω, κάτω... ήθελαν κι΄οι βοσκοί το δικό τους θεό...και τον έπλασαν μορφολογικά απ΄τα δικά τους βιώματα των δασών, των βουνών των λιμνών και της στάνης... Το νεογνό το βρήκε ο Ερμής αδέσποτο στο δρυμό ( κάποιοι λένε πως ήταν και γυιός του ), αφού κι΄η μάνα του Νύμφη ( η Δρυοπίδα ), σαν είδε τέτοια τερατογέννηση το παράτησε και το ΄βαλε στα πόδια!.. Πονόψυχος ( σαν ψυχοπομπός ) ο Ερμής, το λυπήθηκε, το τύλιξε σε προβιά λαγωού ή αιγός και το πήγε στον Όλυμπο, πάνω στους αθανάτους... Κι΄αυτοί - όχι - δεν τρομάξαν!.. το πήραν στη μπαταρέλλα! « Έχει πλάκα είπαν...» και το ονόμασαν Πάνα - « ότι φρένα πάσιν έτερψε » γράφει ο Όμηρος - κι΄έτσι καθιερώθηκε θεσμικά...ως ο θεός των βουνών, των φαράγγων και των δασών, των θροϊσμών, των δρυμών, των ποιμνίων και των βοσκών... Αργότερα - ως εκ παρετοιμολογίας του ονόματός του - επεκτάθηκε ως θεός του Παντός και της Φύσης, δηλ. της ζωής της συμπαντικής και παγκόσμιας... Και δεν έμενε πλέον μόνο στην Αρκαδία, αλλά σε πλαίσια μετοικιστικά της εξάπλωσης και επήρειας των φύλων των Δωρικών ( μαζί με τη λατρεία του Ηρακλή ), πέρασε και λατρεύτηκε ιδιαίτερα στην Αθήνα ( Μαραθώνα, Σπηλιά του Πανός ) και από ΄κεί πλάτιασε μέχρι και τον ευρύτατο τότε Ευρωπαϊκό - Ελληνικής εμβέλειας γεωγραφικό χώρο... ( Έχουν να λένε μέχρι τη χώρα της Ισπανίας « Εις Πάνα - ESPANA » των Βάσκων - βοσκών! )... Οι μύθοι λοιπόν οι Αρκαδικοί υπέστησαν νέες παραλλαγές και αποκτήσαν σταδιακά τις ιδιαιτερότητες των τοπικών - όπου δει - αντιλήψεων...
« Χωριάτικοι Μύθοι »
« Τα Χωριάτικα » του συμπατριώτη μας Χρήστου Κοκκινομηλιώτη, ήταν μια συλλογή λαογραφικών πονημάτων που καταξιώθηκαν μιας όμορφης Δημοτικής ( επί Ανέστη Ψαρρού ) βιβλιογραφικής έκδοσης - και που είχα τη χαρά και ευθύνη της επιμέλειας και της παρουσίασης εκείνης της έκδοσης. Στις λαογραφικές καταγραφές του φίλτατου Χρήστου ( πέραν των απλοϊκών - και συχνά χαριτωμένων βιωματικών συμπεριφορών των συμπατριωτών μας...), αξίζει να ανιχνεύσει κανείς και πολύτιμα ψήγματα πληροφοριών που βαθύριζα σώζαν γερόντοι στις παραδόσεις τους - πάππου προς πάππου - που θαρρείς αντέξαν αρίφνητους χρόνους με ρίζες τους πίσω στην αρχαιο-ελληνική μας μυθολογία, που τη νέο-ελληνική της συνέχεια παρέλαβε η σημερινή μας λαογραφία...
Ο Πάνας του Λάδωνα
Ο Πάνας λοιπόν των ονομαστών ορέων της Αρκαδίας, περιφρονημένος του έρωτα της φιλέρημης Νύμφης Ηχώς και απογοητευμένος του άδοξου τέλους της άλλης ερωμένης του Πίτυς ( πεύκης ), ξανά ερωτεύεται αυτή τη φορά την όμορφη Ναϊάδα - κόρη του θεοπόταμου Λάδωνα - Σύριγγα... Ωστόσο εκείνη, μην αντέχοντας την ασχήμια του, προτιμά να πνιγεί στο νερό ( ουσιαστικά θ΄αφεθεί στα νερά του πατέρα της Λάδωνα ), που και τούτος δεν καλόβλεπε για γαμπρό του τον κακόμορφο Πάνα!.. Βλέποντας, όπως πάντα από ψηλά και ακούγοντας τους γόους και κοπετούς του Πανός οι αθάνατοι του Ολύμπου θεοί...μεταμορφώσαν την τρομαγμένη Σύριγγα σε καλαμιά λυγερή που ΄παιζε με τ΄αγέρι... κι΄ο Πάνας απαρηγόρητος όταν τη βρήκε, έφτιαξε απ΄το κορμάκι της το « παμφλάουτο », ή τον λεγόμενο « αυλό του Πανός », που μουσικά ζωντανεύει τον έρωτα ως τα σήμερα και εσαεί απαλύνει τους απ΄αυτόν ανεκπλήρωτους πόθους!..
Ο Πάνας του Σηπία
Στα πλαίσια των τοπικών που προαναφέρθηκα παραλλαγών, ( και σύμφωνα με τον αγαπητό των « Χωριάτικων » συγγραφέα ), ο ποταμός-θεοπόταμος τώρα στα μέρη μας δεν είναι ο Λάδωνας, παρά ο Σηπίας...κι΄η Νύμφη η κόρη του δεν είναι τώρα η Ναϊάδα η Σύριγγα, αλλά ( όπως διασταυρούμενα συμπεραίνεται ) κάποια των εκβολών του, Νηρηϊδα αυτή, η Σηπία-Σπειώ, είτε η αδελφή της η Θέτιδα ( μάνα του Αχιλλέα ), που κι΄αυτή ( μετοικιστικά από τη Σηπιάδα άκρα της Μαγνησίας στον τόπο μας ), μεταμορφώνεται σε σηπία-σουπιά...για ν΄αποφύγει τ΄αγκάλιασμα του Ιππότη Πηλέα - κάτι που δεν το απέφυγε!.. ( Κι΄ήτανε δηλαδή άγια η ώρα, αφού από τούτο το σμίξιμο γεννήθηκε ο μέγιστος ήρωας ημών των Ελλήνων, ο ωκύπους Αχιλλεύς!.. ).
Το γαμήλιο Ιερό Λουτρό
Τούτος ο θεοποιημένος Σηπίας ( που οι πηγές του ξεκινάνε ψηλά απ΄τις μισγάγκειες ρεματιές του ηγάθεου Νήσιου - Διονυσιακού Ξηρονόρους - αναμέσω Κοκκινομηλιάς - Κερασιάς ), είχε γεννήσει την όμορφη Κόρη του, σμίγοντας με κάποια άλλη Δρυάδα, όπως η παραποτάμια Ορειάδα Δρυμώ ( του ορεινού χωριού μας Δρυμώνα ), είτε κάποια άλλη Hρησιάδα ( απ΄αυτές που διακονούσαν κι΄ετοιμάζαν κάθε φορά το Ιερό της Ήρας Λουτρό )...Να γιατί παράδοσεις, λησμονημένες σήμερα των τριγύρω χωριών, θρυλούσαν πως σαν νυμφευτήκανε στο Ελύμνιο οι ύψιστοι των θεών ( Δίας και Ήρα ), λάβαν το Ιερό τους Λουτρό στου Σηπία τη μαγευτική λιμνούλα - τους σημερινούς τουριστικούς « Καταράχτες του Δρυμώνα »!.. Άραγε τ΄« Αγιονέρι » του Οσίου Δαυίδ που προέρχεται απ΄τις ίδιες περίπου πηγές, του όλο κι΄ανηφορίζοντος θεοπόταμου, δεν έλκει την ίδια ευλογημένη καταγωγή - την ταυτόσημα Ιερή - συνδέοντας τις αρχαιοελληνικές δοξασίες με τις παρομοίως διάδοχες χριστιανικές... ως « οίνος παλαιός εις ασκούς καινούς;.. »
Πανός συνέχεια...
Επιστρέφοντας στην περιπέτεια της κυνηγούμενης απ΄τον δύσμορφο Πάνα όμορφης Ναϊάδας, τη συναντάμε να κρύβεται πρώτα στις πυκνές συστάδες των καλαμιών του Σηπία... Αλήθεια, μήπως θα πρέπει να προσεγγίσουμε μ΄« άλλα μάτια » και το ιστορικό Καλαμούδι, που απ΄ τα Φραγκοβενετσιάνικα χρόνια ( και γιατί όχι παλαιότερα...) ετυμολογείται με τούτο το φυτωνύμιο;.. Θα ΄μουν εκτός χώρου - σε σχέση με το Σηπία - αν ασχολούμουν και με τα Δαμιά ( νοτιο-δυτικά του Καλαμουδιού ), είτε τον Κούλουρο, ( δυτικά της Μονής του Οσίου Δαυϊδ ). Γιατί - κι΄έχω υποστηρίξει στο παρελθόν - για τη λατρεία των χθόνιων γονιμικών θεοτήτων της γης Δάμιων, των σχετιζομένων με την λατρεία τους σε Αίγινα και σε Σαλαμίνα ( Κούλουρη - « πήγε η ψυχή μου στην Κούλουρη! » ), πολεωνύμια με αρχαίες καταβολές, προερχόμενα στον τόπο μας από άγνωστα εποικιστικά γεγονότα του παρελθόντος... Ωστόσο, κοντινές των εκβολών του Σηπία περιοχές - όπως η Χρόνια και του Γιαννίτση ( Χρόνια το τοπωνύμιο - πολύ πριν τους Μικρασιάτες εποίκους και cavo Ianitsi σε παλιούς ναυτικούς χάρτες ), περιοχές αναμέσω Νυμφικού Ελυμνίου της Ήρας και του Διός ( Κρονίων-Κρονίδης λεγόταν κι΄ο Ζεύς ) και Οροβιών του Σεληναίου Μαντείου... περιοχές « άψαχτες » τοπωνυμικά σε σημαδιακές του αρχαίου σταδιασμού θέσεις...που θα μπορούσε να συσχετισθούν με τον μυθικό προπάτορα Κρόνο... ( Κρόνος-Χρόνος-Χρόνια... όπως Κρίσσα-Χρίσσα-Χρισσό και Χρυσό στην απέναντί μας Δελφική Φωκίδα )... και Γιαννίτση ( πιθανολογώ ) όπως οι παράλληλες σημερινές Γιανυσάδες - αρχαίες Διονυσάδες νήσοι στο Β.Α. Κρητικό πέλαγος. Παραλληλίζω ομόηχες και ομόρριζες, τοπωνυμίες « ψαγμένων » ετυμολογικά άλλων περιοχών...και να υπενθυμίσω πως τα πανάρχαια εθιμικά Κρόνια (Χρόνια) αντικατασταθήκαν στο Χρόνο ( Κρόνο ), απ΄τα Μεγάλα και Μικρά - κατ΄Αγρούς Διονύσια, την εποχή των εαρινών Ανθεστηρίων. Το γράφω παραλληλίζοντας τοπωνυμικά Γιανίτσι και Χρόνια, με Γιανυσάδες ( Διονυσάδες ) και Κρόνια - Χρόνια... Τέτοια ετυμολογικά, αλλού τα προσέχουν, τα ερευνούν - και μάλιστα - τ΄αξιοποιούν!.. Εμείς γιατί δεν τολμούμε;..
Στην « Πηγή των Λουλουδιών »
Όμως ξανά στην κυνηγούμενη του Πανός Ναϊάδα, την καλλιπλόκαμη Νύμφη της μισγάγκειας ρεματιάς, που θα κρυφτεί στη βραχώδη « Πηγή των Λουλουδιών », και στην προστατευτική αγκαλιά του πατρός της Σηπία, εκεί κοντά στις Απαλλωνιές - που έχουν να πούνε πως το σωστό είναι Απολλωνιές, από υποτιθέμενο Ιερό του Απόλλωνα, που μπορεί να βρίσκοταν κι΄εκεί. ( Ιερά του Απόλλωνα στην ευρύτερη περιοχή μας πιθανολογούνται, εκτός του Σεληναίου των Οροβιών και στα υψίπεδα του Μάκιστου - Κανδήλιου όρους και στην αρχαιόπολη της σημερινής ανασκαπτομένης Κηρίνθου ).Τελικά, κατηφορίζοντας και οι δυό ( πατέρας και κόρη ) προς τις εκβολές, θα συναντήσουν μοιραία τον αδημονούντα ερωτοχτυπημένο Πάνα, κι΄ο Σηπίας ( φρικιώντας κι΄αυτός στην ειδή του ) για ν΄απαλλάξει την όμορφη κόρη του από τέτοια αταίριαστη σχέση...τη μεταμόρφωσε σε σουπιά!.. Από τότε ( γράφει ο Χ. Κοκκινομηλιώτης ) ονομάστηκε ο ποταμός Σηπίας κι΄η περιοχή των εκβολών του, Σπηάδα ( και Σπιάδα )...
Πανός...συνέχεια...
Συνέχεια...με ολίγα ακόμη περί Πανός, όμως και τούτα χρειαστά για τ΄ακολουθούμενα... Κι΄ήτανε - λέει ο Όμηρος - στις ευβοϊκές Αιγές ο λαμπρός ναός του Ποσειδώνα, κι΄ήτανε κι΄ένα σπήλαιο ( το τοποθετούνε κάποιοι αλλού ) που το ονομάζουν Αιγάς και μες΄το σπήλαιο αυτό εκατοικούσε ο Πάνας - εξ ου και Αιγι-πάνας... Μύθος ξανά, θέλει την Αίγα να ΄ναι σύζυγος του Πανός ...όμως τούτη η Αίγα δεν φαίνεται να ΄ταν στον άμοιρο άνδρα της...τόσο πιστή...( γι΄αυτό και τον στόλισε διπλοκέρατο!.), αφού κι΄ ερωτοτροπούσε με τον Ελυμαίο το Δία... Ώσπου!..Δίας και Αίγα... γεννήσαν τον Αιγιπάνα - κάτι σαν Πάνα αυτόν δευτερογενή - κι΄ αγρονόμο θεό, εκ των ελασσόνων...
Σηπίας - σήψη - και τύρφη : Ο ορυκτός άνθρακας...
Επανερχόμενος στον ποταμό Σηπία και τη σήψη...συναντώ την τύρφη... κι΄είναι ο χαμηλής ποιότητας αυτός οργανικός ποάνθρακας, σπογγώδης, ινώδης και καστανόχρωμος...και εντοπίζεται σε έλη, σε λίμνες και ποταμούς... και προέρχεται απ΄το σάπισμα φυτικών υπολλειμάτων... και αφθονεί στις παραποτάμιες του Σηπία όχθες...και θυμάμαι παλιότερα τα καϊκια μας να φορτώνουν εμπορευόμενες « καραβιές » αυτού του είδους της τύρφης, προοριζόμενης για θερμαντική συνήθως - οικιακή χρήση. Σήψη - Σηπίας - και...σάπισμα!.. Φυσικές διεργασίες και διαδοχικοί συνειρμοί... Ας προχωρήσω τώρα στη υπερβατική - τη μυθολογική τους διάσταση...
Αίπυτος : Ο γυιός του Νηλέα..
Οι Αρκαδικοί μύθοι ( που ως προανέφερα, επεκτάθηκαν και πολυμερίστηκαν με τις κατά τόπους παραλλαγές ) μιλάνε για τους παλαιότατους βασιλείς Αιπυτίδες ( από το αίγα + πύτις ( είτε το πυκτικό ένζυμο της πυτιάς για την παρασκευή του τυριού, είτε και σε ηχητική συγγένεια με την πίτυ = την πεύκη...και Πεύκη - ερωμένη του Πανός ). Απ΄τους πολλούς αυτούς ενδιαφέροντες Αιπυτίδες, ένας τους εντοπίζεται ως γυιός του Νηλέα...κι΄ο δικός μας τώρα παραπλήσιος ποταμός - ο Νηλέας ( σε αντίθεση με το μαύρο φερόμενο χρώμα του ) - όχι - δεν είναι άσχετος με τους ιππείς, τις πυτιές και το λευκό τυρί...αφού είναι γυιός του καβαλάρη Ενιπέα Ποσειδώνα και της λευκόθεης ( σαν το χλωρό τυρί )...μυθικής Τυρώς!.. ( Η άλλη στον κύκλο του Ποσειδώνα - λευκή σαν το γάλα - Νηρηίδα Γαλάτεια εντοπίζεται πέρα στο Ποσειδώνιο Ιερό - « Γαλατάκι » )... Κι΄ο Ενιπέας είναι ποτάμι της Θεσσαλίας, όμως το ίδιο και της Αρκαδίας... κι΄είναι ιππέας και καβαλάρης...κι΄εδώ παραλληλίζω τον πηγαιμό : Προς ιππέαν - εις ιππέαν - εις ιππίαν - (ει)σιπίαν ( με τη δράση του συγκερασμού και της παραφθοράς ), όπου και σχηματίζεται ο Σιπίας ( Σηπίας ) - και το βουνό της κοίτης του... κι΄αυτό ιππέας - Καβαλάρης... Συμπτώσεις και συντυχίες;.. Σαν πολλές δεν φαίνονται;.. Κι΄άλλες ακόμη διάφορες συσχετίσεις ( μην αμφιβάλετε ) μπορούν να βρεθούν, που μέσα απ΄τις μακρόχρονες αλλοιώσεις ξεκρίνονται ( απ΄το μεθοδικό ερευνητή ) ομόρριζα έτυμα και κοινά νοηματικά...
Σηψ : Το φίδι που τσίμπησε το βασιλιά...
Ωστόσο με τους Αιπυτίδες δεν τελείωσα...αφού και ένας άλλος Αίπυτος - του Ελάτου παιδί ( κι΄έγγονος του Αρκάδα ) κάνει την εμφάνισή του - κι΄αυτός μας ενδιαφέρει...Να σημειώσω πως ο Λαπίθης Έλατος ήταν πατέρας του Καινέα - Κήναιον ακρωτήριο στο « ρύγχος » της Εύβοιας και Κάναι το εκεί πόλισμα. ( Αλήθεια ξέρουν οι φίλοι μας των πασίγνωστων απ΄το Φεστιβάλ τους Ευρωπαϊκών Κανών, την βορειο-Ευβοϊκή καταγωγή τους;..). Αλλά και Ερμαίον το ( Κήναιον ) ακρωτήριο και Έρμαρος το εκεί πόλισμα, που θυμίζουν τον πατέρα του Πάνα Ερμή - που πατέρας και γυιός δραστηριοποιούνται ( τοπωνυμιακά ) στον τόπο μας... Τούτος ο Αίπυτος βασίλευε στις παραποτάμιες όχθες του Αλφειού κι΄Αρκαδικού Ενιπέα, όμως ο μύθος αφορά - ως προανέφερα - και τα δικά μας θεωνύμια και υδρωνύμια και ορωνύμια, ήτοι τον Πάνα και τον Ποσειδώνα-Ενιπέα, τον γυιό του το Νηλέα, τον ποταμό Σιπία ( και Σηπία ), το όρος Καβαλάρη... Εδώ ο πασίγνωστος των περιηγητών Παυσανίας, μας λέει πως ο βασιλιάς βγήκε να κυνηγήσει και πως τον τσίμπησε - φίδι φαρμακερό - ο « σηψ! »... σαπίτη το λέμε ως σήμερα - ( « σηψ δε ου προϊδόμενον αποκτίννυσι» )... λέει ο καταγραφέας και ο Αίπυτος που δεν τον είδε να τον σκοτώσει... γαγγραίνιασε, απέθανε κι΄ ενταφιάσθηκε βασιλικά ( σε τάφο ως τα σήμερα αναζητούμενο )...
Στο αμμωτό των καιρών...
Αίπυτος, Αιγαί, αίγα και πύ(ι)τυ(ι)ς, Ερμαίον, Ερμής, Ποσειδώνας και Αιγι-πάνας ( μαζί και ο Πάνας ), Νηλέας και Ενιπέας, κι΄ιππέας, κι΄ ιππίας, Σιπίας και Καβαλάρης, σηψ, Σηπίας και σήψη, Σύριγγα, καλαμιά, Καλαμούδι...Δρυμώ και Δρυμώνα, άγιο λουτρό κι΄αγιονέρι, Έλατος, πεύκη, Σπειώ, Σπιάδα, Χρόνια, Διονυσάδες - Γιαννιτσάδες - και Κρόνια... λέξεις παράξενες, περίεργες, αινιγματικές - μαζί κι΄ αλληγορικές... που όμως αν τις αφουγκραστείς στο μαυλιστικό τραγούδι των καλαμιών του αυλού, στο απαλό θρόϊσμα του πευκώνα και στον αντίλαλο της πολυμερισμένης Ηχώς... αν τις αφουγκραστείς στου γερο-Σηπία τις χαλικόστρωτες φλύαρες εκβολές... θα ΄χουν να σου διηγηθούν παραμύθια λησμονημένα - παλιά... μιας απέθαντης ράτσας... ανθρώπινης, φιλότεχνης, φιλοσοφημένης - ράτσας Ελληνικής και δοξαστικής... ράτσας θαρρείς στον πλανήτη μοναδικής - ράτσας θαρρείς « εξωγήινης »!.. στη ροή των άμμων του χρόνου... στο αμμωρολόγιο των καιρών... και στην παρασημαντική των αιώνων!!
Επίλογος
Εδώ το μυθικό οδοιπορικό στο « Σηπία το θεοπόταμο...» ως τις πηγές και τις εκβολές του... κάπου τελείωσε, ( παρ΄όλο το ακόμη εκτενές των μυθικών προεκτάσεών του ). Για μένα ήτανε πόθος ετών κι΄είμαι ευχαριστημένος που το ΄γραψα, θες γιατί υπήρξε διακαής επιθυμία των παιδικών μου χρόνων...θες γιατί μια Ναϊάδα-Νύμφη του ποταμού ( η Σηπεία, ή η Δρυμώ, ήταν που με ενέπνευσε!..). Οφείλω πολλές και θερμές ευχαριστίες στον φίλο και συγγραφέα των « Χωριάτικων » Χρήστο Κοκκινομηλιώτη με την « υψηπετή» φαντασία των εκφραστικών - το πάλαι ποτε - εκθέσεών του ( τον τότε « μαθηταρά » που υστερότερα πάσχισα μάταια να του μοιάσω, σ΄εκείνα εκείνα τα αλησμόνητα Γυμνασιακά μας χρόνια...) για τις όσες πληροφορίες σταχυολόγησα των δικών του καταγραφών... ως και ευχαριστίες των όσων διαχρονικών πληροφοριοδοτών ( ζώντων και τεθνεότων ) ενίσχυσαν την ιστοριοδιφική έρευνά μου. Τέλος είμαι ικανοποιημένος, ότι διέσωσα πληροφορίες και πρόσφερα λαογραφικό « προ-ζύμη » στους μελλοντικούς φιλίστορες ερευνητές που δεν θα πάψουν να υπάρχουν.. όσο υπάρχει κι΄ο αγιοτόπος του προσφιλούς ΕΛΥΜΝΙΟΥ μας!..
Δ.Α. - « Ελύμνιος »
Κυριότερα Βοηθήματα :
1. « Τα Χωριάτικα » Χρήστου Κοκκινομηλιώτη 2013. 2. « 5τομη Ωγυγία ή Αρχαιολογία » Αθανασίου Σταγειρίτη 2011. 3. « Ελληνική Μυθολογία » P. Decharme 1959. 4. « Ελληνική Μυθολογία » Νίκος Τσιφόρος 1990. 5. « Πρόσωπα » Αμαλία Μεγαπάνου 2006. 6. « Το Ελύμνιον » Νίκου Μπελλάρα 1966. 7. « 12τομη Εγκυκλοπαίδεια » Πάπυρος Λαρούς 1963. 8. « 20τομη Εγκυκλποπαίδεια » Χ. Γιοβάνη 1982. 9. Λεξικά της Αρχαίας - Χάρη Πάτση - Δ. Δημητράκου - Λ. Βρεττού - Ομηρικό Λεξικό - Μέγα Λεξικό...Liddel-Scott - « Bικιπαίδεια - Βικιλεξικό » - Λατινικοί Χάρτες - ιστολόγιο Μαρίας Στούπη κ.α. μυθολογικές ιστοσελίδες και διαδικτυακά μπλοκ.
elymnios